Diecezja Toruńska

Adolf Piotr Szelążek urodził się 30 lipca 1865 r. w Stoczku Łukowskim na Podlasiu jako syn Stanisława i Marianny z domu Grigoriew (Gregoriew), miał starszego brata Władysława (1863–1941) oraz młodszego Juliana (1867 r.). Pierwsze lata dzieciństwa przysłoniły ból osierocenia, gdyż mając niespełna półtora roku zmarła mu matka oraz młodszy brat Julian. Jego wychowaniem zajęła się druga żona Stanisława Szelążka – Eleonora z Dobraczyńskich.

Szkołę powszechną ukończył w Węgrowie, a gimnazjum w Siedlcach. We wrześniu 1883 r. wstąpił do seminarium duchownego w Płocku, 26 maja 1888 r. przyjął w katedrze płockiej święcenia kapłańskie. 2 sierpnia 1888 r. otrzymał nominację na wikariat w parafii św. Bartłomieja w Płocku. W okresie seminaryjnym dał się poznać jako wybitnie zdolny oraz pracowity, dlatego we wrześniu 1889 r. został wysłany na dalsze studia do Akademii Duchownej w Petersburgu, gdzie 6 lipca 1893 r. uzyskał tytuł magistra świętej teologii. Następnie powrócił do Płocka i piastował ważne funkcje diecezjalne: od 1893 r. wykładowcy w seminarium duchownym oraz sekretarza w konsystorzu generalnym, w latach 1896–1904 regensa konsystorza, w latach 1902–1910 egzaminatora prosynodalnego oraz cenzora ksiąg, w latach 1894–1896 obrońcy węzła małżeńskiego w sądzie biskupim, administratora parafii w Radzikowie (1897–1907) i Orszymowie (1907–1918), od 1902 r. był także członkiem kapituły katedralnej płockiej.


Ksiądz A. Szelążek wiele czasu poświęcił także na działalność społeczno-charytatywną. Dostrzegał ubóstwo rodzin, problem bezrobocia i związaną z tym emigrację zarobkową oraz brak edukacji wśród dzieci i młodzieży. W związku z tym organizował różne akcje charytatywne, był członkiem, a następnie prezesem Płockiego Towarzystwa Dobroczynności (1908–1918), przy którym, z jego inicjatywy, zorganizowano Sale Pracy św. Józefa dla chłopców z dwoma oddziałami: krawieckim i stolarskim.

W kwietniu 1904 r. wyjechał ponownie do Petersburga. Został tam delegowany przez kapitułę katedralną na jednego z czterech asesorów Rzymsko-Katolickiego Kolegium Duchownego w Petersburgu. Przebywał tam do początku czerwca 1907 r. Po powrocie do Płocka zaczął ponownie prowadzić zajęcia w seminarium duchownym, wykładał: prawo kanoniczne, filozofię, socjologię, ascetykę i ekonomię polityczną. W latach 1909–1918 pełnił funkcję rektora seminarium.

Wybuch I wojny światowej zastał go za granicą. Po powrocie do kraju zaangażował się w dzieło reorganizacji Kościoła katolickiego w odradzającym się państwie polskim. Od 1916 r. brał udział w posiedzeniach i pracach Konferencji Episkopatu Prowincji Warszawskiej jako konsultor biskupa płockiego Antoniego Nowowiejskiego. Od marca 1918 r. pełnił funkcję naczelnika Wydziału Kościoła Katolickiego w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W związku z tymi ostatnimi obowiązkami opuścił Płock i zamieszkał w Warszawie. 

29 lipca 1918 r. papież Benedykt XV mianował ks. A. Szelążka biskupem tytularnym Barki i sufraganem płockim. Jego konsekracja miała miejsce 24 listopada 1918 r. w katedrze płockiej. Podjęte obowiązki w Ministerstwie Wyznań Religijnych zmuszały jednak biskupa do częstego spędzania czasu w Warszawie, gdzie zajmował się licznymi sprawami kościelnymi. W rządzie premiera Antoniego Ponikowskiego bp A. Szelążek pełnił kolejno stanowiska: radcy ministerialnego, naczelnika Wydziału Katolickiego, a wreszcie dyrektora departamentu. Był członkiem polskiej delegacji w prowadzonych pertraktacjach pokojowych w Rydze, brał udział w spotkaniach odnoszących się do kwestii wyznaniowych i Kościoła katolickiego. W latach 1921–1925 uczestniczył aktywnie w pracach nad przygotowaniem konkordatu między Polską a Stolicą Apostolską, zaś po jego ratyfikacji przez lata zajmował się wprowadzaniem postanowień konkordatu w życie. 14 grudnia 1925 r. papież Pius XI mianował bp. A. Szelążka ordynariuszem diecezji łuckiej na Wołyniu. Jego ingres do katedry łuckiej odbył się 24 lutego 1926 r.

Od początku swej posługi jako ordynariusz łucki prowadził aktywną działalność duszpasterską i organizacyjną, np.: w 1927 r. zwołał synod diecezjalny, pierwszy od przeszło 200 lat; do 1939 r. utworzył ponad 70 nowych parafii; założył Seminarium Duchowne Wschodniego Obrządku w Dubnie (1928 r.), które w 1931 r. zostało przekształcone w Papieskie Seminarium Wschodnie; w okresie jego rządów wzrosła liczba księży ze 140 (tylu miał kapłanów, gdy obejmował diecezję) do 240 (do wybuchu wojny); zaprosił do pracy na Wołyniu zgromadzenia zakonne żeńskie i męskie, także obrządku wschodniego; w 1932 r. Stolica Apostolska mianowała ordynariusza łuckiego konsultorem Świętej Kongregacji do spraw Kościoła Wschodniego; powołał do życia wiele instytucji i organizacji o charakterze religijnym i charytatywnym; w 1936 r. założył Zgromadzenie Sióstr św. Teresy od Dzieciątka Jezus, itd.

Na początku II wojny światowej Łuck i cała diecezja zostały zajęte przez wojska radzieckie. Nowa władza sowiecka wyrzuciła biskupa z jego siedziby, zamknęła kurię i seminarium duchowne. Biskup Szelążek zamieszkał w gmachu dawnego kolegium jezuickiego. Sytuacja nie poprawiła się także od czerwca 1941 r., tzn. od momentu zajęcia diecezji przez wojska niemieckie. Latem 1944 r. wojska radzieckie zajęły ponownie Łuck. Organizująca się władza próbowała zdobyć przychylność biskupa, on jednak stał się symbolem sprzeciwu wobec nowej sytuacji politycznej oraz państwowej na Wołyniu. Pod koniec 1944 r. zaczęto wysiedlać Polaków z Ukrainy. Opuszczenie diecezji i wyjazd do Polski, w zmienionych granicach, nakazano także biskupowi A. Szelążkowi, on jednak nie opuścił swojej diecezji. W konsekwencji w nocy z 3 na 4 stycznia 1945 r. został aresztowany. Był więziony w Łucku oraz w Kijowie. W przeprowadzonym procesie zażądano dla niego kary śmierci.

Podejmowano intensywne starania o uwolnienie biskupa Szelążka, które wspierały Stolica Apostolska, biskupi z Polski, a także dyplomacja amerykańska. Szczególnie zaangażowany w uwolnienie biskupa łuckiego był biskup kielecki Czesław Kaczmarek. Dodajmy, że ordynariusz kielecki był uczniem biskupa Szelążka, gdyż obaj pochodzili z diecezji płockiej. Zabiegi przyniosły pozytywny skutek, 14 maja 1946 r. biskup został zwolniony. Musiał jednak opuścić swoją diecezję i został deportowany do Polski, 17 maja 1946 r. przekroczył granicę w Medyce. Na niecałe trzy miesiące gościny udzielił mu bp Cz. Kaczmarek. 10 sierpnia 1946 r. biskup opuścił Kielce i udał się w drogę do położonej pod Toruniem miejscowości Zamek Bierzgłowski. Przebudowany średniowieczny, pokrzyżacki dom zakonny, który od okresu międzywojennego był własnością diecezji chełmińskiej, stał się od tego momentu nie tylko miejscem zamieszkania Biskupa Wygnańca, ale także siedzibą prowizorycznej łuckiej kurii diecezjalnej.

27 grudnia 1949 r., czyli w oktawie świąt Bożego Narodzenia, biskup łucki zachorował na grypę. Ta niegroźna z początku choroba miała zakończyć się jednak dla ordynariusza łuckiego śmiercią. Zmarł 9 lutego 1950 r. 13 lutego został pochowany w Toruniu w krypcie kościoła św. Jakuba Większego pod prezbiterium. Uroczystościom pogrzebowym przewodniczył Prymas Polski Stefan Wyszyński.

Po śmierci biskupa łuckiego kościół św. Jakuba stał się miejscem pamięci o biskupie. Do jego grobu zaczęli przyjeżdżać wszyscy ci, którym był on bliski. Myślimy tu przede wszystkim o kapłanach z diecezji łuckiej, siostrach terezjankach, czyli członkiniach założonego przez biskupa zgromadzenia oraz wiernych świeckich, głównie dawnych diecezjanach, jednak także i mieszkańcach Torunia, którzy znali lub słyszeli o biskupie Szelążku.

W pierwszym okresie po śmierci biskupa pamiętali o nim przede wszystkim kapłani diecezji łuckiej. Część z nich pracowała w parafii świętojakubskiej oraz mieszkała dalej w Zamku Bierzgłowskim. Jednym z księży, który pomagał w organizowaniu kolejnych rocznic śmierci biskupa, był zamieszkujący i posługujący przy parafii św. Jakuba Większego ks. Michał Żukowski (1899–1983). Dla przykładu, zachował się jego list do przełożonej sióstr terezjanek m. Alojzy Niesłuchowskiej z 29 stycznia 1963 r., w którym informował o planowanym odprawieniu 9 lutego o godz. 10.30 nabożeństwa żałobnego za duszę biskupa.  

W 11. rocznice śmierci kapłani diecezji łuckiej ufundowali tablicę pamiątkową poświęconą biskupowi. Została ona umieszczona w posadzce prezbiterium świątyni. Jej poświęcenia dokonał 9 lutego 1961 r. ks. Stanisław Kobyłecki (1902–1987). Zachował się także tekst kazania, które wygłosił 9 lutego 1970 r. w kościele św. Jakuba ks. Antoni Jagłowski (1891–1974), dodajmy przed wojną rektor Seminarium Duchownego w Łucku. Obchodzono wtedy 20. rocznicę śmierci biskupa.

O swoim założycielu pamiętały także siostry terezjanki. Wydaje się, że pamiętały szczególnie o rocznicy jego śmierci i przyjeżdżały do Torunia aby nawiedzić jego grób. W archiwum sióstr spotykamy wiele przykładów pamięci o biskupie. Wymieńmy niektóre z nich związane bezpośrednio w Toruniem. 

Jednym z wniosków przesłanym na V Kapitułę Generalną Zgromadzenia przez s. Dominikę Wojczal 2 grudnia 1966 r. był apel: Wydaje mi się, że dobrze byłoby, aby na dzień rocznicy śmierci Ks. B-pa Założyciela, było więcej Sióstr w Toruniu i aby Siostry zatroszczyły  się o przystrojenie Jego grobu.

Interesująca jest także treść pisma, które wysłała z Podkowy Leśnej 24 stycznia 1975 r. przełożona generalna zgromadzenia m. Albina Wysocka do wszystkich przełożonych domów zakonnych: Delegatki Zgromadzenia wezmą udział w nabożeństwie żałobnym w Toruniu, przewidzianym na miesiące lenie. Siostry udające się lub wracające z rekolekcji, nawiedzą grób Ojca Założyciela w kościele św. Jakuba w Toruniu. 

Informacje o pobytach sióstr w Toruniu w okolicy rocznicy śmierci biskupa spotykamy w kronikach różnych domów zgromadzenia: z Rychnowa (9 lutego 1986 r.), z Suwałk (9 lutego 1986 r., 9 lutego 1995 r.), z Ostródy ( 9 lutego 1985 r.) oraz z Podkowy Leśnej (9 lutego 1985 r.).  

Nie brakowało wizyt sióstr w Toruniu w innych terminach niż kolejne rocznice śmierci, niestety, trudno je uchwycić źródłowo. O części z nich dowiadujemy się ze wspomnień sióstr. Wymieńmy dwa przykłady. S. Gerarda Czachor wspomina: Gdy byłam jako profeska czasowa na placówce w Piotrkowie Kujawskim ówczesna Matka Generalna Alojza Niesłuchowska zabrała mnie do Torunia na Mszę św. w rocznicę śmierci Ojca Założyciela 9 lutego w 1960 r. O pobytach w Toruniu przy grobie założyciela zgromadzenia wspomina także s. Sabina Gumkowska. Pamięta sytuacje, kiedy siostry po przeżyciu rekolekcji zakonnych w Rychnowie, udawały się w drodze powrotnej do Torunia. Częstotliwość obecności sióstr w Toruniu zwiększała się od lat 90. XX w.

Pamięć o biskupie Szelążku przechowywana była także w środowisku wygnańców z Wołynia. Zachowała się spora korespondencja osób świeckich z biskupem w okresie, w którym mieszkał w Zamku Bierzgłowskim. Po jego śmierci świątynia św. Jakuba stała się dla wiernych diecezji łuckiej ważnym punktem na mapie i dotyczyło to nie tylko osób mieszkających w Toruniu i okolicy, ale także tych rozsianych po całej Polsce. Kiedy zapraszano na obchody 14. rocznicy śmierci biskupa do kościoła św. Jakuba (9 lutego 1964 r.), sporządzono specjalne ogłoszenie (klepsydrę). Co ciekawe, podpisano, że na nabożeństwo zaprasza: grono kapłanów oraz diecezjan. Chodzi oczywiście o kapłanów łuckich oraz o wiernych diecezji łuckiej.

24 października 2004 r. Stowarzyszenie Upamiętnienia Zbrodni Ofiar Ukraińskich Nacjonalistów oraz Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich  w Toruniu zorganizowały sesję popularnonaukową oraz uroczyste odsłonięcie tablicy poświęconej ofiarom zbrodni Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) popełnionych na mieszkańcach Wołynia oraz na Kresach Południowo-Wschodnich RP w latach 1939–1947. Nie przypadkiem tablica zawisła w kościele św. Jakuba. Biskup Szelążek może być przecież patronem i orędownikiem trudnych i bolesnych wydarzeń na Ukrainie.

W końcu biskup łucki stał się także bliski grupie wiernych parafii nowomiejskiej,  a szerzej i mieszkańcom Torunia. Uczestniczą oni w świątyni św. Jakuba w różnych wydarzeniach związanych z biskupem. Dla przykładu 21 kwietnia 1988 r. biskup chełmiński Marian Przykucki odsłonił tablicę pamiątkową poświęconą biskupowi A. Szelążkowi. Na tablicy umieszczone zostały następujące słowa: W krypcie tego kościoła daleko od swojej katedry oczekuje zmartwychwstania śp. ks. bp dr Adolf Piotr Szelążek ordynariusz łucki. Zachowała się także klepsydra zapraszająca na mszę św. w przeddzień 40. rocznicy śmierci biskupa. Eucharystii celebrowanej w kościele św. Jakuba w czwartek 8 lutego 1990 r. przewodniczył również biskup chełmiński Marian Przykucki. 

Nowy rozdział w pamięci o biskupie związany jest z utworzeniem w 1992 r. diecezji toruńskiej. Od tego momentu, wielu wydarzeniom związanym z biskupem Szelążkiem przewodniczył biskup toruński Andrzej Suski. Na prośbę sióstr terezjanek ordynariusz toruński powołał do życia 9 lutego 2010 r. komisję historyczną, której zadaniem było przygotowanie materiałów historycznych, na podstawie których będzie można otworzyć proces beatyfikacyjny. W skład komisji weszli: s. dr Beniamina Karwowska ze Zgromadzenia Sióstr św. Teresy od Dzieciątka Jezus, dk. prof. dr hab. Waldemar Rozynkowski oraz dr hab. Leszek Zygner. Tego samego dnia biskup toruński wręczył także dekret zatwierdzający postulatora procesu beatyfikacyjnego, którym została s. Hiacynta Augustynowicz ze Zgromadzenia Sióstr św. Teresy od Dzieciątka Jezus.

25 czerwca 2011 r. Konferencja Episkopatu Polski obradująca w Licheniu, na prośbę ordynariusza toruńskiego bp. Andrzeja Suskiego, wyraziła pozytywną opinię na temat rozpoczęcia dochodzenia diecezjalnego. Biskup A. Suski zwrócił się także do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych z prośbą o wydanie opinii, czy Stolica Apostolska nie ma żadnych zastrzeżeń do kandydata na ołtarze i wyraża swoją przychylność do podjęcia starań w rozpoczęciu procesu. Pozytywna odpowiedź napłynęła na początku 2013 r. (pismo zostało wystawione w Watykanie 21 stycznia 2013 r.).

16 lipca 2013 r. w Kurii Diecezjalnej Toruńskiej oficjalnie zakończono prace komisji historycznej. 6 października 2013 r. w kościele św. Jakuba w Toruniu miała miejsce uroczysta sesja otwarcia procesu beatyfikacyjnego Sługi Bożego bp. Adolfa Piotra Szelążka oraz został powołany trybunał do przeprowadzenia procesu beatyfikacyjnego na poziomie diecezji toruńskiej. 4 września 2016 r. zakończył się diecezjalny etap procesu beatyfikacyjnego.
​